ЁЯк╖ рднाрд░рдд рдПрд╢िрдпाрдИ рд╕ाрдХाрд░ рдХा рдХेंрдж्рд░ рд╡िंрджु рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо рдХी рдПрд╢िрдпाрдИ рдЪुрдиौрддी
ЁЯк╖ рднाрд░рдд: рдПрд╢िрдпाрдИ рд╡िрдХाрд╕ рдХा рд╕्рдеिрд░ рдХेंрдж्рд░, рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рд░рдгрдиीрддिрдХ рдкрд░िрдзि
ЁЯзн рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा: рднाрд░рдд рдХेंрдж्рд░ рдХ्рдпों?
рднाрд░рдд рдХेрд╡рд▓ рднौрдЧोрд▓िрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдЖрд░्рдеिрдХ, рд╡ैрдЪाрд░िрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░ рд░рдгрдиीрддिрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рдоें рдПрд╢िрдпा рдХे "рд╕्рдеिрд░ рдХेंрдж्рд░" рдХी рддрд░рд╣ рдЙрднрд░ рд░рд╣ा рд╣ै।
-
рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा, рддрдХрдиीрдХ, рд▓ोрдХрддंрдд्рд░, рдирд╡ाрдЪाрд░, рдХूрдЯрдиीрддि рдФрд░ рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╡िрдХाрд╕ — рдпे рд╕рдм рдЙрд╕े рдПрд╢िрдпाрдИ рдкुрдирд░ुрдд्рдеाрди рдХी рдзुрд░ी рдмрдиाрддे рд╣ैं।
-
рдЪीрди рдХी рдЖрдХ्рд░ाрдордХрддा, рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХी рдЕрд╕्рдеिрд░рддा, рдИрд░ाрди рдХी рд╡ैрдЪाрд░िрдХрддा рдФрд░ рдмांрдЧ्рд▓ाрджेрд╢-рд╢्рд░ीрд▓ंрдХा рдХी рднूрд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдж्рд╡ंрдж्рд╡ — рдпे рд╕рдм рднाрд░рдд рдХो рдХेंрдж्рд░ рдмрдиाрддे рд╣ैं рдЬिрд╕рд╕े рд╕्рдеिрд░рддा рдХी рдКрд░्рдЬा рдмाрд╣рд░ рдХी рдУрд░ рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рд╣ो।
ЁЯМА 1. рднाрд░рдд: рдХेंрдж्рд░ рдХी рд╢рдХ्рддि рдФрд░ рджाрдпिрдд्рд╡
рдкрд╣рд▓ू | рд╡िрд╡рд░рдг |
---|---|
рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ | рд╡िрд╢्рд╡ рдХा рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ — рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХी рд╕्рдеाрдпिрдд्рд╡ |
рдЖрд░्рдеिрдХ | 3.7 рдЯ्рд░िрд▓िрдпрди рдбॉрд▓рд░ рдХी рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा, рдЧ्рд▓ोрдмрд▓ рд╕ाрдЙрде рдХा рдиेрддृрдд्рд╡рдХрд░्рддा |
рдХूрдЯрдиीрддिрдХ | G20, BRICS, SCO, QUAD рдЬैрд╕े рдоंрдЪों рдоें рдиिрд░्рдгाрдпрдХ рднूрдоिрдХा |
рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ | рдпोрдЧ, рдЖрдпुрд░्рд╡ेрдж, рдмौрдж्рдз-рд╣िंрджू рдзрд░ोрд╣рд░ рдХी рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕्рд╡ीрдХृрддि |
рд░рдгрдиीрддिрдХ | рди्рдпूрдХ्рд▓िрдпрд░ рдкाрд╡рд░, ISRO, Digital India, рдЖрдд्рдордиिрд░्рднрд░ рднाрд░рдд |
ЁЯУМ рднाрд░рдд рдХी рд╕рдлрд▓рддा рди рдХेрд╡рд▓ рдЕрдкрдиे рд▓िрдП рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рд╕्рдеिрдд рдкрд░िрдзीрдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ों рдХे рд▓िрдП рд╕्рдеाрдпिрдд्рд╡ рдХा рдоॉрдбрд▓ рд╣ै।
ЁЯМР 2. рдЪीрди: рд╢рдХ्рддि рдХी рдЪुрдиौрддी рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा
-
рд╡िрдХाрд╕ рдоॉрдбрд▓: рдиिрд░्рдпाрдд рдЖрдзाрд░िрдд, рдХेंрдж्рд░ीрдХृрдд рд╡िрдХाрд╕ рдмрдиाрдо рднाрд░рдд рдХा рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпाрдд्рдордХ рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рдоॉрдбрд▓।
-
рд░рдгрдиीрддि: BRI (Belt and Road Initiative) рдмрдиाрдо рднाрд░рдд рдХा SAGAR (рд╕ाрдЧрд░) рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг।
-
рдЖрдХ्рд░рдордгрдХाрд░ी рд╡िрд╕्рддाрд░рд╡ाрдж: рдбोрдХрд▓ाрдо, рдЧрд▓рд╡ाрди рдЬैрд╕ी рдШрдЯрдиाрдПँ рднाрд░рдд рдХो рдЕрдкрдиी рдиीрддि рдоें рд╕ंрддुрд▓рди рдФрд░ рд╢рдХ्рддि рдХे рд╕ाрде рдЖрдЧे рдмрдв़рдиे рдХो рдмाрдз्рдп рдХрд░рддी рд╣ैं।
ЁЯУМ рднाрд░рдд рдХी рд╕्рдеिрд░рддा рдХा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдЪीрди рд╕े рд╕рдмрд╕े рддीрд╡्рд░ рд╣ै, рдкрд░ंрддु рдпрд╣ рдЙрд╕े рдордЬрдмूрддी рднी рджेрддा рд╣ै।
⚔️ 3. рдкाрдХिрд╕्рддाрди: рд╕्рдеाрдпी рдЕрд╕्рдеिрд░рддा рдХी рдкрд░िрдзि
-
рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЕрд░ाрдЬрдХрддा: рдмाрд░-рдмाрд░ рд╕ैрди्рдп рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк, рдЕрд╕्рдеाрдпी рд╕рд░рдХाрд░ें।
-
рдЖрд░्рдеिрдХ рдкрддрди: IMF рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░рддा, рд╡िрджेрд╢ी рдЛрдг, рдорд╣ंрдЧाрдИ।
-
рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдЪुрдиौрддी: рдЖрддंрдХрд╡ाрдж рдФрд░ рд╕ीрдоा рдкाрд░ рд╣िंрд╕ा।
ЁЯУМ рднाрд░рдд рдХी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрд░рддा рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХी рдЕрд╕्рдеिрд░рддा рдХे рдоुрдХाрдмрд▓े рдЙрд╕े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдХा рдХेंрдж्рд░ рдмрдиाрддी рд╣ै।
ЁЯХМ 4. рдИрд░ाрди: рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд╢рдХ्рддि рдФрд░ рд╡िрдХрд▓्рдк рдХी рд░рдгрдиीрддि
-
рд╢िрдпा рдХ्рд░ांрддि рдХा рдиेрддृрдд्рд╡рдХрд░्рддा, рдкрд░ंрддु рдкрд╢्рдЪिрдо рд╕े рдЯрдХрд░ाрд╡ рдоें рдШिрд░ा।
-
рднाрд░рдд рдХे рд▓िрдП рдЪाрдмрд╣ाрд░ рдкोрд░्рдЯ, рдКрд░्рдЬा рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा, рдФрд░ рдордз्рдп рдПрд╢िрдпा рд╕े рдЬुрдб़ाрд╡ рдХा рдж्рд╡ाрд░।
-
рдИрд░ाрди рдХी рд╡ैрдЪाрд░िрдХрддा рдмрдиाрдо рднाрд░рдд рдХी рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдХूрдЯрдиीрддि — рджो рдз्рд░ुрд╡ों рдХी рддрд░рд╣, рд▓ेрдХिрди рд╕рд╣рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рд╣ै।
ЁЯУМ рднाрд░рдд рдпрджि рд╕्рдеिрд░ рдХेंрдж्рд░ рдмрдиा рд░рд╣ा, рддो рд╡рд╣ рдИрд░ाрди рдЬैрд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ों рдХे рд▓िрдП рдЕрдоेрд░िрдХा-рдЪीрди рдХे рд╡िрдХрд▓्рдк рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░ेрдЧा।
ЁЯМ╛ 5. рдмांрдЧ्рд▓ाрджेрд╢: рд╡िрдХाрд╕рд╢ीрд▓ рд╕рд╣рдпोрдЧी рдкрд░िрдзि
-
рд╢ेрдЦ рд╣рд╕ीрдиा рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рддрд╣рдд рд╕्рдеाрдпिрдд्рд╡ рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдк्рд░рдЧрддि।
-
рдЯेрдХ्рд╕рдЯाрдЗрд▓, рдиिрд░्рдпाрдд рдФрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдоें рд╕рдлрд▓рддा।
-
рднाрд░рдд-рдмांрдЧ्рд▓ाрджेрд╢ рд╕ंрдмंрдз: рдЬрд▓-рд╡िрд╡ाрджों рдФрд░ рд╕ीрдоाрдУं рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдЧрд╣рд░ाрдИ।
ЁЯУМ рднाрд░рдд рдХी рд╕्рдеिрд░рддा рдФрд░ рдЙрджाрд░рддा рдмांрдЧ्рд▓ाрджेрд╢ рдХे рд▓िрдП рдЖрд░्рдеिрдХ рдк्рд░ेрд░рдгा рд╣ै।
⚓ 6. рд╢्рд░ीрд▓ंрдХा: рдЪीрди рдХे рдЛрдг-рдЬाрд▓ рд╕े рд╕рдмрдХ
-
рд╣ंрдмрдирдЯोрдЯा рдкोрд░्рдЯ рдХा рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдЪीрди рдХो рд╕ौंрдкрдиा рднाрд░рдд рдХी рдЪेрддाрд╡рдиी।
-
рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрдХрдЯ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЕрд╢ांрддि рдоें рднाрд░рдд рдХा рдд्рд╡рд░िрдд рд╕рд╣рдпोрдЧ — рднोрдЬрди, рдИंрдзрди, рдоुрдж्рд░ा।
ЁЯУМ рднाрд░рдд рдиे рд╢्рд░ीрд▓ंрдХा рдХो рдЪीрди рдХे "рдХрд░्рдЬ рдЬाрд▓" рд╕े рдмाрд╣рд░ рдиिрдХाрд▓рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рдХे рдЦुрдж рдХो рд╕्рдеिрд░ рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рдХेंрдж्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा।
ЁЯзн 7. рднाрд░рдд рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдХी рдкрд░िрдзि: рд╕рд╣рдпोрдЧ рдФрд░ рд╕ंрддुрд▓рди рдХी рд░рдгрдиीрддि
рджेрд╢ | рд╕्рдеिрддि | рднाрд░рдд рдХी рднूрдоिрдХा |
---|---|---|
рдЪीрди | рдк्рд░рддिрдпोрдЧी, рд╡िрд╕्рддाрд░рд╡ाрджी | рд╕ंрдпрдо рдФрд░ рд╕ाрдорд░िрдХ рд╕ंрддुрд▓рди |
рдкाрдХिрд╕्рддाрди | рдЕрд╕्рдеिрд░ рдФрд░ рдЯрдХрд░ाрд╡рд╡ाрджी | рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा, рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдоंрдЪों рдкрд░ рдШेрд░ाрдмंрджी |
рдИрд░ाрди | рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд╢рдХ्рддि | рдКрд░्рдЬा рд╕рд╣рдпोрдЧ рдФрд░ рднूрд░рдгрдиीрддिрдХ рд╕ाрдЭेрджाрд░ी |
рдмांрдЧ्рд▓ाрджेрд╢ | рд╕рд╣рдпोрдЧी | рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд╡िрдХाрд╕ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ाрдЭेрджाрд░ी |
рд╢्рд░ीрд▓ंрдХा | рд╕ंрдХрдЯрдЧ्рд░рд╕्рдд | рдоाрдирд╡ीрдп рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕рдорд░्рдерди |
ЁЯФо 8. рднाрд░рдд рдХा рднрд╡िрд╖्рдп: рдПрд╢िрдпा рдХे рд▓िрдП рд╕्рдеिрд░рддा рдХा рд╢िрдЦрд░
рднाрд░рдд рдпрджि рдЗрди рдкрд░िрдзीрдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ों рдХे рд╕ाрде:
-
рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा-рд╕ंрддुрд▓рди рдмрдиाрдП рд░рдЦे,
-
рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ाрдЭेрджाрд░िрдпों рдХो рдмрдв़ाрдП,
-
рд╕ंрд╡ाрдж, рддрдХрдиीрдХ рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЬुрдб़ा рд░рд╣े,
рддो рд╡рд╣ рди рдХेрд╡рд▓ рдПрд╢िрдпा рдХा рд╕्рдеिрд░ рдХेंрдж्рд░ рд╣ोрдЧा, рдмрд▓्рдХि рдПрдХ рд╡ैрдХрд▓्рдкिрдХ рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рд╡ाрд╣рдХ рднी рдмрди рд╕рдХрддा рд╣ै — рдЬो рдкрд╢्рдЪिрдо рдХे рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡рд╡ाрдж рдФрд░ рдЪीрди рдХी рдЕрдзिрдиाрдпрдХрд╡ाрджिрддा рджोрдиों рд╕े рдкрд░े рд╣ो।
ЁЯУШ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖: рдкрд░िрдзि рдХे рддрдиाрд╡ों рдХे рдмीрдЪ рдХेंрдж्рд░ рдХी рд╕्рдеिрд░рддा
"рднाрд░рдд рдпрджि рд╕्рдеिрд░ рд╣ै, рддो рдПрд╢िрдпा рд╕्рдеिрд░ рд╣ै।"
рднाрд░рдд рдПрдХрдоाрдд्рд░ рдРрд╕ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╣ै рдЬो рд▓ोрдХрддंрдд्рд░, рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा, рддрдХрдиीрдХ, рдХूрдЯрдиीрддि рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд╕рдорди्рд╡рдп рд╕े рдЪीрди рдХी рд╢рдХ्рддि рдХो рдЪुрдиौрддी рджे рд╕рдХрддा рд╣ै, рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХी рдЪुрдиौрддी рдХो рд╕ंрднाрд▓ рд╕рдХрддा рд╣ै, рдФрд░ рдИрд░ाрди рд╕े рд╕ंрд╡ाрдж рдмрдиा рд╕рдХрддा рд╣ै।
рдЗрд╕рд▓िрдП рднाрд░рдд рдХो рдЪाрд╣िрдП:
-
рдЕрдкрдиे рдЖंрддрд░िрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рддाрдиे-рдмाрдиे рдХो рд╕рд╢рдХ्рдд рдмрдиाрдП,
-
рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХो рдордЬ़рдмूрдд рдХрд░े,
-
рдФрд░ рдкрд░िрдзि рдоें рд╕्рдеिрд░рддा рдХा рдк्рд░ेрд░рдХ рдмрди рдЬाрдП।
ЁЯУЪ рдЕрдиुрд╢ंрд╕िрдд рд╕्рд░ोрдд рдФрд░ рдЧ्рд░ंрде:
-
Fareed Zakaria – The Post-American World
-
Kishore Mahbubani – The New Asian Hemisphere
-
C. Raja Mohan – Modi's World
-
рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рдЧुрд╣ा – India After Gandhi
-
ORF рдФрд░ IDSA рд░िрдкोрд░्рдЯ्рд╕ — рдПрд╢िрдпा рдоें рднाрд░рдд рдХी рд░рдгрдиीрддिрдХ рд╕्рдеिрддि рдкрд░
рдЯिрдк्рдкрдгिрдпाँ