ЁЯЗ║ЁЯЗ╕ЁЯЗоЁЯЗ│ЁЯЗ╡ЁЯЗ░рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдд्рд░िрдХोрдг рдоें рд░рдгрдиीрддिрдХ рд╡िрдЪрд▓рди: рдХ्рдпों рднाрд░рдд рд░рдгрдиीрддिрдХ рджिрд▓рдЪрд╕्рдкी рдЦो рд░рд╣ा рд╣ै рдЬрдмрдХि рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдлिрд░ рдЙрдкрдпोрдЧी рдмрдирддा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै
Strategic Drift in the Global Triangle: Why India is Losing Ground While Pakistan Gains Tactical Relevance Again
ЁЯФ╢ 1. рднूрдоिрдХा: рдмрджрд▓рддी рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рднू-рд░ाрдЬрдиीрддि рдХी рдирдИ рдХрд░рд╡рдЯ
рд╡िрд╢्рд╡ рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें рдЕрдоेрд░िрдХा, рднाрд░рдд рдФрд░ рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХा рдд्рд░िрдХोрдгीрдп рд╕ंрдмंрдз рдХрднी "рд╢ीрдд рдпुрдж्рдз рдХी рд╡िрд░ाрд╕рдд" рд╕े рдЬुрдб़ा рдеा, рддो рдЖрдЬ рдпрд╣ рдЪीрди рдХी рдмрдв़рддी рдЪुрдиौрддी, рдПрд╢िрдпा рдоें рд╢рдХ्рддि-рд╕ंрддुрд▓рди рдФрд░ рдЕрдоेрд░िрдХी рд░рдгрдиीрддि рдХी рдкुрдирд░्рд╕ंрд░рдЪрдиा рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ुрдЖ рд╣ै।
рдЬрд╣ाँ рднाрд░рдд рдЕрдкрдиी рд░рдгрдиीрддिрдХ рддрдЯрд╕्рдерддा рдФрд░ рдЧैрд░-рд╕ंрдШीрдп рдиीрддि (Non-alignment 2.0) рдкрд░ рдЯिрдХा рд╣ुрдЖ рд╣ै, рд╡рд╣ीं рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдИрд░ाрди, рдЕрдлрдЧाрдиिрд╕्рддाрди рдФрд░ рдордз्рдп рдПрд╢िрдпा рд╕े рдЬुрдб़ी рдЕрдоेрд░िрдХी рдЪिंрддाрдУं рдХा рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ 'рд▓ॉрдЬिрд╕्рдЯिрдХ рдФрд░ рдЦुрдлिрдпा' рд╕ाрдЭेрджाрд░ рдмрдиा рд╣ुрдЖ рд╣ै।
рдЖрдЬ рдЬрдм рдЕрдоेрд░िрдХा рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╕ाрдл рдкрдХ्рд╖ рдЪुрдирдиे рдХी рдиीрддि рдЕрдкрдиा рд░рд╣ा рд╣ै, рднाрд░рдд рдХी рдиिрд╖्рдХ्рд░िрдп рд░рдгрдиीрддि рдФрд░ рдЪीрди рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╡िрд░ोрдз рд╕े рдмрдЪрдиा рдЙрд╕े рдЕрдоेрд░िрдХा рдХी рд░рдгрдиीрддिрдХ рдк्рд░ाрдердоिрдХрддाрдУं рд╕े рдзीрд░े-рдзीрд░े рджूрд░ рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै।
рд╡рд╣ीं рдкाрдХिрд╕्рддाрди, рдЕрдкрдиी рд░рдгрдиीрддिрдХ рдЕрд╡рд╕्рдеिрддि (Geostrategic Location) рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо рдПрд╢िрдпा рдоें рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдХे рдЪрд▓рддे, рдПрдХ рдмाрд░ рдлिрд░ рд╕ाрдорд░िрдХ рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдХा рдХेंрдж्рд░ рдмрдирддा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै।
---
ЁЯФ╢ 2. рднाрд░рдд рдХी рд░рдгрдиीрддिрдХ рддрдЯрд╕्рдерддा рдФрд░ рдЕрдоेрд░िрдХी рдЕрд╕рдоंрдЬрд╕
ЁЯУМ 2.1 рднाрд░рдд рдХी “рдЧुрдЯрдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा 2.0” рдиीрддि
рднाрд░рдд рджрд╢рдХों рд╕े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╡िрджेрд╢ рдиीрддि рдХा рдкрдХ्рд╖рдзрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдпूрдХ्рд░ेрди рдпुрдж्рдз рдХे рд╕рдордп рднाрд░рдд рдиे рди рддो рд░ूрд╕ рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдорддрджाрди рдХिрдпा, рди рд╣ी рдкрд╢्рдЪिрдоी рдк्рд░рддिрдмंрдзों рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХिрдпा।
рдпрд╣ рдиीрддि рднाрд░рдд рдХी рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХрддा рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХी рдЗрдЪ्рдЫाрд╢рдХ्рддि рдХो рддो рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдЕрдоेрд░िрдХा рдЬैрд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░рдгрдиीрддिрдХ рд▓рдХ्рд╖्рдп рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рджेрд╢ рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ “рдЖрдзा-рдЕрдзूрд░ा рд╕рдорд░्рдерди” рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддी рд╣ै।
ЁЯУМ 2.2 рдЕрдоेрд░िрдХी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдоें рднाрд░рдд: рд╕ाрдЭेрджाрд░ рдпा spectator?
рднाрд░рдд рдХो QUAD, I2U2, Indo-Pacific рдоें рддो рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рд╕ाрде рдЬोрдб़ा рдЧрдпा, рд▓ेрдХिрди рдпे рд╕ाрдЭेрджाрд░िрдпाँ рдЕрдмрддрдХ рдХोрдИ рд╕ाрдорд░िрдХ рдХ्рд░ांрддि рдирд╣ीं рд▓ा рд╕рдХीं।
рдЕрдоेрд░िрдХा рдХो рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдеी рдХि рднाрд░рдд рдЦुрд▓े рд░ूрдк рд╕े рдЪीрди рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдЦрдб़ा рд╣ोрдЧा। рд▓ेрдХिрди рднाрд░рдд рдЪीрди рдХो “рд╕ैрди्рдп-рдЖрд░्рдеिрдХ рдк्рд░рддिрдж्рд╡ंрдж्рд╡ी” рдоाрдирддा рд╣ै, рджुрд╢्рдорди рдирд╣ीं।
ЁЯСЙ рдкрд░िрдгाрдо: рднाрд░рдд рдХी рдпрд╣ рд╕ंрдХोрдЪी рд╕рдХ्рд░िрдпрддा (Cautious Activism) рдЕрдоेрд░िрдХा рдХो рдн्рд░рдоिрдд рдХрд░рддी рд╣ै — “рдХ्рдпा рднाрд░рдд рднрд░ोрд╕ेрдоंрдж рд░рдгрдиीрддिрдХ рд╕ाрдЭेрджाрд░ рд╣ै?”
---
ЁЯФ╢ 3. рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХी рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рднूрдоिрдХा рдФрд░ рдкुрдирд░ुрдд्рдеाрди
ЁЯУМ 3.1 рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╕ाрдорд░िрдХ рд╕्рдеिрддि (Geostrategic Utility)
рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХी рдЕрдлрдЧाрдиिрд╕्рддाрди рд╕े рд▓рдЧी рд╕ीрдоा, рдИрд░ाрди рдФрд░ рдЦाрдб़ी рджेрд╢ों рд╕े рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдиिрдХрдЯрддा, рддрдеा рдордз्рдп рдПрд╢िрдпा рдоें рдЙрд╕рдХा рдЧेрдЯрд╡े рд╣ोрдиा — рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрд░िрд╣ाрд░्рдп рд╣ै।
ЁЯУМ 3.2 ISI рдФрд░ рдЕрдлрдЧाрди рдХрдиेрдХ्рд╢рди
рдЕрдоेрд░िрдХी рдЦुрдлिрдпा рдПрдЬेंрд╕िрдпाँ рднрд▓े рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХे ISI рдкрд░ рд╕ंрджेрд╣ рдХрд░ें, рд▓ेрдХिрди рдЕрдлрдЧाрдиिрд╕्рддाрди рдХे рдЕंрджрд░ूрдиी рдоाрдорд▓ों рдоें ISI рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдФрд░ рдкрд╣ुँрдЪ рдХो рдЕрдоेрд░िрдХा рдирдЬ़рд░рдЕंрджाрдЬ़ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा।
ЁЯУМ 3.3 рдкрд╢्рдЪिрдо рдПрд╢िрдпा рдХे рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рд╣рдпोрдЧिрдпों рдХे рд╕ाрде рд╕ंрдмंрдз
рдкाрдХिрд╕्рддाрди рддुрд░्рдХी, рд╕рдКрджी рдЕрд░рдм, рдХрддрд░ рдЬैрд╕े рдЗрд╕्рд▓ाрдоी рджेрд╢ों рд╕े рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рдкुрд▓ рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।
рдЗрд╕्рд▓ाрдоिрдХ рд╕ंрдЧрдардиों рдХे рд╕ाрде рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХी рд╕рдордЭ рдФрд░ рдЕрдоेрд░िрдХा рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдЪिंрддाрдУं рдоें рдЙрд╕рдХी рднूрдоिрдХा рдХो рдирдХाрд░ा рдирд╣ीं рдЬा рд╕рдХрддा।
ЁЯСЙ рдкрд░िрдгाрдо: рдЕрдоेрд░िрдХा рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХो рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдЫोрдб़ рдирд╣ीं рд╕рдХрддा — рд╡рд╣ рдЙрд╕े “рдХрдо рднрд░ोрд╕ेрдоंрдж рд▓ेрдХिрди рдХाрд░्рдпрдХ्рд╖рдо рд╕рд╣рдпोрдЧी” рдоाрдирддा рд╣ै।
---
ЁЯФ╢ 4. рдЪीрди рдХाрд░рдХ рдФрд░ рдЕрдоेрд░िрдХा рдХी рдж्рд╡ंрдж्рд╡ाрдд्рдордХ рд░рдгрдиीрддि
ЁЯУМ 4.1 рднाрд░рдд рд╕े рдЕрдоेрд░िрдХा рдХो рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдеी: рдЪीрди рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдоोрд░्рдЪा
QUAD, Malabar Exercise, Indo-Pacific рд░рдгрдиीрддि — рдЗрди рд╕рдмрдоें рдЕрдоेрд░िрдХा рднाрд░рдд рдХो рдПрдХ рдЪीрди-рд╡िрд░ोрдзी рдоोрд░्рдЪे рдХे рдЕрдЧुрдЖ рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦрддा рдеा।
рд▓ेрдХिрди рднाрд░рдд рдЪीрди рд╕े рд▓рдб़ाрдИ рдирд╣ीं, рд╕ंрддुрд▓рди рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рд╕ीрдоा-рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рджोрдиों рдЪीрди рд╕े рдЯрдХрд░ाрд╡ рдХो рдЯाрд▓рддी рд╣ैं।
ЁЯУМ 4.2 рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХे рдЬрд░िрдП рдЪीрди рдХो рд╕ाрдзрдиे рдХी рд░рдгрдиीрддि
рдЕрдоेрд░िрдХा рдЕрдм рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЪीрди рд╕े рдмैрдХрдбोрд░ рдЯрдЪ рдмрдиाрдиे рдХी рд░рдгрдиीрддि рдЕрдкрдиाрддा рд╣ै।
рдЪूँрдХि рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдЪीрди рдХा рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рд╕ाрдеी рд╣ै (CPEC, BRI рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा), рдЕрдоेрд░िрдХा рд╡рд╣ाँ рд╕ंрдмंрдз рдмрдиाрдХрд░ рдЪीрди рдкрд░ рдкрд░ोрдХ्рд╖ рджрдмाрд╡ рдмрдиाрдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै।
ЁЯСЙ рд╕ाрд░: рднाрд░рдд рдХे рдЬрд░िрдП рд╕ीрдзे рдЪीрди рдХो рдЪुрдиौрддी рджेрдиा рдЕрд╕рдлрд▓ рд░рд╣ा, рддो рдЕрдоेрд░िрдХा рдиे рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХे рдЬрд░िрдП рдЪीрди рд╕े рд╕ंрд╡ाрдж рдХी рд░рдгрдиीрддि рдЪुрдиी।
---
ЁЯФ╢ 5. рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдз्рд░ुрд╡ीрдХрд░рдг рдФрд░ рднाрд░рдд рдХी рдиिрд╖्рдХ्рд░िрдпрддा рдХा рд╕ंрдХрдЯ
рд╡िрд╖рдп рднाрд░рдд рдХी рд╕्рдеिрддि рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХी рд╕्рдеिрддि рдЕрдоेрд░िрдХी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг
рдЪीрди рдиीрддि рдмрдЪाрд╡ाрдд्рдордХ, рдмिрдиा рдЦुрд▓ा рд╡िрд░ोрдз рдЪीрди рд╕рдорд░्рдердХ, рд▓ेрдХिрди рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд╕рд╣рдпोрдЧी рдкाрдХिрд╕्рддाрди рд╕े рдЪीрди рдХो рд╕ाрдзрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢
рд░ूрд╕ рдиीрддि рд░ूрд╕ рд╕рдорд░्рдердХ (рддेрд▓, рд╣рдеिрдпाрд░) рдЪीрди-рд░ूрд╕ рдХे рд╕ाрде рддाрд▓рдоेрд▓ рднाрд░рдд рдХी рдиीрддि рдЕрд╕्рдкрд╖्рдЯ
рдЕрдлрдЧाрди рдиीрддि “Wait and Watch” ISI рдХी рдордЬрдмूрдд рдкрдХрдб़ ISI рдХो рдЕрдлрдЧाрди рдЬाрдирдХाрд░ी рдХा рд╕्рд░ोрдд рдоाрдирддा рд╣ै
рдИрд░ाрди рдиीрддि рд╕्рд╡рддंрдд्рд░, рдЪाрдмрд╣ाрд░ рдкोрд░्рдЯ рд╕рдКрджी рд╕рдорд░्рдердХ рд▓ेрдХिрди рдХूрдЯрдиीрддिрдХ рднाрд░рдд рдХी рдЪुрдк्рдкी рдмрдиाрдо рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХी рдордз्рдпрд╕्рдерддा
рдЗрдЬрд░ाрдЗрд▓ рдиीрддि рдмрдв़рддी рдиिрдХрдЯрддा рд╕рддрд░्рдХ рджूрд░ी рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдХाрд░рдг рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдЙрдкрдпोрдЧी
---
ЁЯФ╢ 6. рднाрд░рдд рдХे рд▓िрдП рдиीрддिрдЧрдд рд╕ंрдХेрдд рдФрд░ рд╕ंрднाрд╡िрдд рд░рдгрдиीрддि
✅ 6.1 рдЕрдоेрд░िрдХा рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╕ंрджेрд╢ рджें:
рднाрд░рдд рдХो рдпрд╣ рджिрдЦाрдиा рд╣ोрдЧा рдХि рд╡рд╣ рдЪीрди рдХो рдХेрд╡рд▓ "рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдк्рд░рддिрдпोрдЧी" рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рд░рдгрдиीрддिрдХ рдЪुрдиौрддी рднी рдоाрдирддा рд╣ै।
рд╕ाрдорд░िрдХ рд╕ाрдЭेрджाрд░ рдмрдирдиे рдХे рд▓िрдП рдХेрд╡рд▓ рд╕рдордЭौрддे рдирд╣ीं, рдиिрд░्рдгाрдпрдХ рджрдЦрд▓ рднी рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै।
✅ 6.2 рдЕрдлрдЧाрди-рдИрд░ाрди-рдордз्рдп рдПрд╢िрдпा рдиीрддि рдоें рдкुрдирд░рд╡рд▓ोрдХрди:
рднाрд░рдд рдХो рдИрд░ाрди рдФрд░ рдЕрдлрдЧाрдиिрд╕्рддाрди рдоें “рд╕ॉрдл्рдЯ рдкाрд╡рд░ рдбिрдк्рд▓ोрдоेрд╕ी” рд╕े рдЖрдЧे рдмрдв़рдХрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдЖрдзाрд░िрдд рдиीрддि рдЕрдкрдиाрдиी рд╣ोрдЧी — рдЪाрдмрд╣ाрд░, рдЧрдЬрдиी, рд╣ेрд░ाрдд, рдмाрд▓्рдХ рдЬैрд╕े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╕ीрдзी рднूрдоिрдХा।
✅ 6.3 рдЗрд╕्рд▓ाрдоी рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рд╕ंрд╡ाрдж рдмрдв़ाрдиा:
рд╕िрд░्рдл рдЗрдЬ़рд░ाрдЗрд▓ рд╕े рдШрдиिрд╖्рдарддा рд╕े рд╕ंрддुрд▓рди рдирд╣ीं рдмрдирддा। рд╕рдКрджी, рдпूрдПрдИ, рдХрддрд░, рддुрд░्рдХी, рдЗंрдбोрдиेрд╢िрдпा рдЬैрд╕े рджेрд╢ों рд╕े рднी рд░рдгрдиीрддिрдХ рдЬुрдб़ाрд╡ рдЬ़рд░ूрд░ी рд╣ै।
---
ЁЯФ╢ 7. рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖:
рднाрд░рдд рдФрд░ рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рд░िрд╢्рддे 'рд╢рдм्рджों рдХे рд╕्рддрд░' рдкрд░ рдордЬрдмूрдд рджिрдЦрддे рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рдЬ़рдоीрди рдкрд░ рдЕрдоेрд░िрдХा рдЕрдм рдЙрди рджेрд╢ों рдХी рдУрд░ рд▓ौрдЯ рд░рд╣ा рд╣ै рдЬो рднрд▓े рдЕрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рд╣ों, рд▓ेрдХिрди рд╕ाрдорд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े рддрдд्рдХाрд▓ рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ैं।
рднाрд░рдд рдХो рдпрд╣ рд╕рдордЭрдиा рд╣ोрдЧा рдХि
> “рдХूрдЯрдиीрддि рдоें рд╕्рдеिрд░рддा рд╕े рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ीрд▓рддा рдоाрдпрдиे рд░рдЦрддी рд╣ै।”
рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХे рдкाрд╕ рдпрд╣ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ीрд▓рддा рд╣ै — ISI, рдЕрдлрдЧाрдиिрд╕्рддाрди, рдИрд░ाрди, рдЗрд╕्рд▓ाрдоी рджुрдиिрдпा рдФрд░ рдЕрдм рдЪीрди рдХे рд╕ाрде рдЙрд╕рдХे рдЬрдЯिрд▓ рд░िрд╢्рддे рдЙрд╕े рдЕрдоेрд░ि
рдХा рдХे рд▓िрдП “geostrategic toolkit” рдмрдиा рд░рд╣े рд╣ैं।
рднाрд░рдд рдЕрдЧрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें "рдиिрд░्рдгाрдпрдХ рд╢рдХ्рддि" рдмрдирдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै, рддो рдЙрд╕े рдЕрдкрдиी рддрдЯрд╕्рдерддा рдХो рд░рдгрдиीрддिрдХ рд╕ाрд╣рд╕ рдоें рдмрджрд▓рдиा рд╣ोрдЧा। рд╡рд░рдиा рдЕрдоेрд░िрдХा рдХी рджिрд▓рдЪрд╕्рдкी рдХेрд╡рд▓ рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬों рдоें рд░рд╣ेрдЧी — рдЬрдоीрди рдкрд░ рдирд╣ीं।
рдЯिрдк्рдкрдгिрдпाँ